جرم تصرف عدوانی از جرائم جدی در مورد نقض مالکیت و تجاوز به حقوق مالکانه افراد، بدون مجوز قانونی و با قهر و غلبه است که با برخورد قانونگذار مواجه می‌شود. با توجه به اهمیت این موضوع و سازوکارهای پیچیده حقوقی مربوط به آن در این صفحه قصد داریم به تشریح این مفهوم و انواع آن بپردازیم. همچنین از شرایط لازم برای اقامه دعوا، مراحل انجام شکایت، مراجع قضایی صالح، مهلت مقرر شده، مدارک و مجازات‌ها در این خصوص اطلاعاتی را با شما به اشتراک می‌گذاریم؛ پس تا پایان این نوشتار بهترین وکیل پایه یک دادگستری ما همراه شوید.
تصرف عدوانی چیست؟
تصرف عدوانی به وضعیتی گفته می‌شود که فردی بدون رضایت یا مجوز قانونی بر مال غیرمنقولی که در تصرف دیگری است با زور و اجبار به صورت قهرآمیز و بدون حکم مراجع ذی‌صلاح، سلطه پیدا کند. در این حالت مالک قانونی از ادامه تصرف خود محروم شده و حق مسلم او نادیده گرفته می‌شود.
تصرف عدوانی به طور معمول نسبت به اموال غیرمنقول نظیر زمین، باغ یا ساختمان مطرح می‌شود و ماهیت آن نقض حقوق اشخاصی است که قانون، مالکیت یا حق تصرف آن‌ها را به رسمیت می‌شناسد. این عمل مصداق بارز تعرض به حق بوده و می‌تواند در قالب دعوای حقوقی یا دعوای کیفری، قابل پیگیری باشد.
گاهی ممکن است اشخاص بدون اثبات حقانیت و طی تشریفات قانونی، تنها به استناد ادعای شخصی به تصرف عدوانی مبادرت ورزند و با استفاده از زور، ملک یا مال غیرمنقول دیگری را در اختیار گیرند.
این اقدام در صورتی که با علم به عدم استحقاق حق و با قصد سلب تصرف مالک قبلی همراه باشد، واجد وصف جرم تصرف عدوانی می‌شود. قانونگذار به منظور حفظ نظم عمومی و صیانت از حقوق مالکانه افراد، برای چنین اعمالی ضمانت اجرای کیفری نیز پیش‌بینی کرده است.
در موضوع جرم تصرف عدوانی، قانونگذار با استناد به اصول مالکیت، مقررات روشنی را وضع کرده است. مطابق با ماده ۳۰ قانون مدنی، اصل بر آن است که هر مالکی حق دارد از مال و مایملک خود بهره‌مند شود و حق هرگونه تصرف و انتفاع را دارد؛ مگر در شرایطی که قانونگذار به صراحت استثنا قائل شده باشد.
همچنین به موجب ماده ۳۱ همین قوانین، هیچ‌کس نمی‌تواند مالی را از ید متصرف قانونی خارج کند؛ مگر بر اساس حکم قانون و از طریق مراجع ذی‌صلاح. در این خصوص ماده ۳۵ نیز اشاره دارد که تصرف خود نشانه‌ای از مالکیت شناخته می‌شود؛ مگر آن‌که خلاف آن با دلیل محکمه‌پسند ثابت شود.
انواع تصرف عدوانی
در نظام حقوقی، تصرف عدوانی به 2 نوع اصلی دعوای حقوقی و دعوای کیفری تقسیم‌بندی می‌شود. هر یک از این اقسام بسته به شرایط دعوا، مرجع صالح و آثار متفاوتی دارند.
در مواردی که متصرف بدون حکم قانون و با ظلم، ملک غیرمنقولی را از تصرف دیگری خارج کند با توجه به این‌که خواهان قصد رفع تصرف داشته باشد یا این‌که بخواهد متصرف تحت تعقیب کیفری قرار گیرد، دعوا در دادگاه عمومی حقوقی یا از طریق دادسرا و سپس دادگاه کیفری دنبال می‌شود. بنابراین انواع تصرف عدوانی را می‌توانیم به قرار زیر بدانیم:
- تصرف عدوانی حقوقی: در این نوع دعوا، خواهان تنها قصد بازگرداندن ملک یا مال غیرمنقول را دارد؛ بدون آن‌که به دنبال مجازات متصرف باشد. این دعوا در دادگاه عمومی حقوقی مطرح می‌شود و جنبه خصوصی دارد. ضمن این‌که برای متصرف مجازاتی در نظر گرفته نمی‌شود.
- تصرف عدوانی کیفری: اگر فردی به صورت علنی، آگاهانه و بدون مجوز قانونی، ملکی را از ید متصرف سابق خارج کند و این رفتار واجد وصف مجرمانه باشد، شاکی می‌تواند از طریق دعوای کیفری اقدام کند. مرجع رسیدگی به این نوع جرم، ابتدا دادسرا و بعد دادگاه کیفری است و در صورت اثبات بزه، علاوه‌بر اعاده تصرف، مجازات حبس نیز برای متهم در نظر گرفته می‌شود.
تصرف عدوانی حقوقی
در تصرف عدوانی حقوقی، طرح دعوا از طریق تنظیم دادخواست رسمی در دادگاه عمومی حقوقی صورت می‌گیرد و هدف از آن فقط رفع تصرف غیرقانونی و بازگرداندن وضعیت به حالت قبل است. در این نوع دعوا، مجازاتی برای متصرف لحاظ نمی‌شود و رای صادره ناظر بر اعاده تصرف خواهان است.
تصرف عدوانی کیفری
در مواردی که فردی با علم و اراده و بدون مجوز قانونی ملکی را از تصرف دیگری خارج کند، موضوع جنبه کیفری پیدا می‌کند؛ یعنی مالک قانونی می‌تواند از طریق طرح دعوای کیفری، موضوع را در دادسرا و سپس در دادگاه کیفری ۲ پیگیری کند.
در صورت احراز بزه در این نوع دعوا، علاوه‌بر صدور حکم به رفع تصرف و اعاده وضعیت سابق، مجازات حبس نیز برای متصرف در نظر گرفته می‌شود. تصرف عدوانی کیفری زمانی مطرح می‌شود که عمل ارتکابی واجد وصف مجرمانه و مبنی بر سوءنیت باشد.
شروط مهم طرح دعوای تصرف عدوانی
اقامه دعوا در زمینه تصرف عدوانی چه در قالب دعوای حقوقی و چه در قالب شکایت کیفری، مستلزم احراز برخی شرایط است؛ یعنی دادگاه تنها در صورتی وارد رسیدگی می‌شود که خواهان بتواند وجود این شرایط را اثبات کند. از مهم‌ترین این شروط می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- موضوع مورد اختلاف باید مال غیرمنقول باشد: فقط اموال غیرمنقول از قبیل زمین، ملک یا واحد مسکونی و تجاری، قابلیت طرح دعوای تصرف عدوانی را دارند. طرح دعوا در خصوص اموال منقول مشمول این عنوان نمی‌شود و باید از طریق سازوکار دیگری پیگیری شود.
- تصرف باید به شکل عدوانی و با قهر و غلبه انجام شده باشد: تصرف باید بدون رضایت و خلاف اراده متصرف قبلی، واقع شده باشد؛ به گونه‌ای که عنصر غلبه، زور یا سلب قهری تصرف در آن محرز شود. یعنی تصرفات مسالمت‌آمیز یا توافقی از شمول عدوان خارج هستند.
- خواهان دعوا باید سابقه تصرف داشته باشد: فردی که مدعی تصرف عدوانی است، باید پیش از وقوع تصرف توسط خوانده، خود در ملک مورد نظر حضور، تصرف یا سکونت داشته باشد. این تصرف ممکن است به صورت سکونت شخصی یا هر شکل عرفی دیگری باشد.
- خوانده دعوا نباید سابقه تصرف پیش از خواهان داشته باشد: اگر متصرف فعلی بتواند سابقه تصرف خود را پیش از خواهان اثبات کند، دعوای تصرف عدوانی مسموع نخواهد بود؛ یعنی شرایط لازم برای پذیرفته شدن از سوی دادگاه و شنیده شدن را ندارد. به عبارتی تنها زمانی که تصرف خواهان مقدم بر تصرف خوانده باشد و خوانده بدون سابقه و به صورت قهرآمیز ملک را تصرف کند، دعوا پذیرفته و شنیده می‌شود.
- مبنای سابقه تصرف می‌تواند کوتاه مدت یا بلند مدت باشد: لزومی ندارد که سابقه تصرف طولانی مدت باشد؛ حتی تصرفی کوتاه اما مستمر در صورت پذیرش عرفی می‌تواند به عنوان سابقه تلقی شود. در واقع ملاک در این دعوا ماهیت و استمرار تصرف است نه مدت آن.
مراحل انجام شکایت تصرف عدوانی
طرح دعوای تصرف عدوانی نیز مانند بسیاری از دعاوی حقوقی و کیفری، مستلزم طی مراحل مشخص قانونی و انجام پیگیری‌های قضایی از سوی شخص متضرر است. خواهان دعوا باید با فراهم کردن مستندات، تنظیم شکایت یا دادخواست و مراجعه به مرجع صالح، فرایند احقاق حق خود را آغاز کند. در ادامه مراحل طرح دعوا و انجام شکایت تصرف عدوانی را توضیح می‌دهیم:
- جمع‌آوری مدارک و مستندات: اولین و مهم‌ترین مرحله، تهیه اسناد و مدارکی است که نشان دهنده سابقه تصرف خواهان و عدوانی بودن تصرف فعلی باشد. این مدارک می‌تواند شامل سند مالکیت، قبوض، گواهی شهود، استشهادیه محلی یا گواهی از مراجع انتظامی باشد. بدون وجود دلایل مستند و قابل اثبات، دعوا با شکست مواجه می‌شود.
- تنظیم و طرح شکایت یا دادخواست: بسته به این‌که دعوای تصرف عدوانی ماهیت حقوقی یا کیفری داشته باشد، خواهان باید یا دادخواست حقوقی به دادگاه ارائه کند یا شکایت کیفری را از طریق ثبت در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادسرا ارجاع دهد. تنظیم صحیح متن دادخواست یا شکواییه با استناد به مواد قانونی و ارائه مدارک پیوست شده، نقش تعیین کننده‌ای در پذیرش دعوا دارد.
- بررسی قضایی و رسیدگی به شکایت: پس از ثبت شکایت یا دادخواست، مرجع صالح قضایی با بررسی مدارک، شنیدن اظهارات طرفین، دعوت از شهود (در صورت نیاز) و انجام تحقیقات کارشناسان به ماهیت اختلاف رسیدگی می‌کند. در این مرحله قاضی بررسی می‌کند که آیا تصرف عدوانی محرز است یا خیر و بعد از آن قدام به صدور رای می‌کند.
- صدور رای و اقدامات پس از آن: در پایان رسیدگی در صورت اثبات ادعا، مرجع قضایی رای رفع تصرف و اعاده ملک به متصرف قبلی، صادر می‌کند. در دعوای حقوقی حکم رفع تصرف داده می‌شود؛ اما در شکایت کیفری ممکن است متصرف، علاوه‌بر این حکم به مجازات حبس نیز محکوم شود. رای صادر شده قابلیت اعتراض در مراجع بالاتر را نیز دارد و در صورت قطعیت، توسط اجرای احکام به مرحله اجرا گذاشته می‌شود.
مدارک ضروری برای شکایت تصرف عدوانی
مدارک در طرح شکایت تصرف عدوانی نقش تعیین کننده‌ای دارند و بدون ارائه مستندات معتبر، اثبات ادعا غیرممکن می‌شود. در ادامه مهم‌ترین مدارک برای طرح دعوای تصرف عدوانی را لیست کرده‌ایم:
- مدارک هویتی: شناسنامه و کارت ملی شاکی
- شهادت شهود: اظهارات و گواهی افرادی که شاهد یا مطلع وقوع تصرف عدوانی هستند.
- دلایل تامین مدرک تصرف: هرگونه سند یا دلیلی که نشان دهنده وضعیت تصرف خواهان باشد.
- گزارش‌های انتظامی: صورت‌جلسه‌ها یا گزارش‌هایی که توسط مراجع انتظامی در خصوص تصرف عدوانی ارائه شده است.
- اسناد مالکیت: مدارکی که مالکیت خواهان را اثبات کند؛ چه در قالب اسناد رسمی مانند سند مالکیت ملک یا اسناد عادی مانند قراردادها.
مهلت شکایت تصرف عدوانی
از آن‌جا که جرم تصرف عدوانی جزو جرائم قابل گذشت است، مطابق با ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی در جرائم تعزیری قابل گذشت، اگر متضرر بعد از یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم شکایت نکند از حق شکایت کیفری ساقط می‌شود. بنابراین طرح شکایت علیه متصرف غیرقانونی باید ظرف مدت یک سال از زمان وقوع تصرف، انجام گیرد.
مجازات تصرف عدوانی
مطابق با ماده ۶۹۰ قانون مجازات اسلامی هر شخصی که بدون مجوز قانونی و به صورت عدوانی در اموال غیرمنقول دیگری تصرف کند یا موجب مزاحمت و ممانعت از حق شود به حبس از یک ماه تا یک سال محکوم می‌شود. البته در موارد خاص احتمال دارد گاهی مجازات جرم تصرف عدوانی از حبس به جزای نقدی تبدیل شود که با رعایت موازین قانونی قابل اجرا است.
علاوه‌بر این مراجع قضایی وظیفه دارند نسبت به رفع تصرف یا برطرف نمودن مزاحمت اقدام کنند تا حقوق متضرر به طور کامل بازپس گرفته شود. این جرم از جرائم قابل گذشت است و بدون شکایت شاکی، تعقیب کیفری آغاز نمی‌شود.
مجازات تصرف عدوانی مجدد
در مواردی که متصرف بعد از صدور حکم رفع تصرف، مجدد اقدام به تصرف غیرقانونی اموال غیرمنقول کند، قانونگذار مجازات تشدید شده‌ای برای این رفتار مجرمانه در نظر گرفته است. در چنین شرایطی مرتکب به حبس از ۶ ماه تا 2 سال محکوم می‌شود که این افزایش مجازات، جدیت نظام قضایی در حفاظت از حقوق مالکانه را نشان می‌دهد.
ضمن این‌که مراجع قضایی موظف به رفع تصرف مجدد و ایجاد بازدارندگی در برابر اقدامات غیرقانونی آتی هستند. تکرار جرم تصرف عدوانی در دفعات بعدی می‌تواند مجازات مجرم را به مراتب بیشتر کند.
مجازات تهمت تصرف عدوانی
تهمت نسبت به جرم تصرف عدوانی در زمره جرائم افترا و تهمت قرار می‌گیرد و مجازات آن بسته به شرایط پرونده و نوع اتهام، متفاوت است. فردی که بدون دلیل و با سوءنیت دیگری را به ارتکاب تصرف عدوانی متهم کند، می‌تواند مورد شکایت قرار گیرد.
در صورت اثبات، قانون مجازات‌هایی از جمله جزای نقدی و حبس را برای متهم در نظر گرفته است تا از حقوق اشخاص حمایت کند و از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری شود. مقررات در این خصوص به منظور پیشگیری از اتهام زنی‌های بی‌پایه و حفظ آبروی افراد تنظیم شده‌اند.
مرجع رسیدگی به جرم تصرف عدوانی
مرجع صالح در رسیدگی به جرم تصرف عدوانی باید به درستی تعیین و انتخاب شود که بسته به نوع طرح دعوا و ماهیت شکایت، متفاوت است. بنابراین با توجه به نوع دعوای حقوقی یا کیفری، مرجع رسیدگی به تصرف عدوانی به قرار زیر تعریف می‌شود:
- مرجع رسیدگی به تصرف عدوانی حقوقی: بر اساس ماده ۱۲ قانون شورای حل اختلاف، دعاوی مرتبط با مزاحمت و ممانعت از حق در صلاحیت دادگاه صلح محل وقوع ملک است. این دادگاه در واقع همان دادگاه عمومی حقوقی محسوب می‌شود که به رفع تصرف عدوانی حقوقی رسیدگی می‌کند.
- مرجع رسیدگی به تصرف عدوانی کیفری: دعاوی کیفری تصرف عدوانی در دادگاه کیفری شهرستان محل وقوع جرم رسیدگی می‌شود و تحقیقات مقدماتی آن توسط دادسرای عمومی و انقلاب همان محل انجام می‌گیرد. این تشکیلات قضایی صلاحیت رسیدگی به جرم و تعقیب کیفری متصرف عدوانی را دارند.
نقش وکیل در رفع تصرف عدوانی
همکاری و مشاوره حقوقی با وکیل متخصص در زمینه تصرف عدوانی کمک بزرگی به موفقیت این نوع دعاوی می‌کند. وکیل با بهره‌مندی از دانش حقوقی و تجربه کافی، اسناد و مدارک مورد نیاز را به درستی شناسایی و جمع‌آوری می‌کند و تمام هدف او اثبات حقانیت شما است.
علاوه‌بر این وکلا می‌توانند نمایندگی قانونی را در مرجع قضایی به عهده گیرند و با دفاع حرفه‌ای، روند دادرسی را تسهیل و تسریع کنند. این حمایت تخصصی، احتمال دستیابی به بهترین نتیجه در کم‌ترین زمان را به طور چشم‌گیری افزایش می‌دهد.
بنابراین کمک گرفتن از وکیل ملکی یا وکیل تصرف عدوانی برای پیگیری دعاوی مرتبط با تصرف عدوانی می‌تواند مزایای زیادی داشته باشد؛ از جمله تسلط این افراد بر پیچیدگی‌های پرونده‌های ملکی و دقت در تنظیم دادخواست یا شکواییه‌های مستدل. به همین دلیل توصیه می‌کنیم برای تضمین موفقیت در این مسیر از خدمات یک وکیل ملکی متخصص بهره‌مند شوید تا بهترین راه‌کارها و مسیر قانونی را پیش روی شما قرار دهد.
سخن پایانی
در پایان باید تاکید کرد که تصرف عدوانی به عنوان یکی از تخلفات مهم علیه مالکیت خصوصی، نیازمند شناخت دقیق قوانین و ضوابط قضایی مرتبط است. ما در این صفحه سعی کردیم شما را با مفاهیم حقوقی این جرم، انواع آن، مراجع صالح و مراحل قانونی طرح شکایت آشنا کنیم. همچنین مهم‌ترین نکات پیرامون شروط مهم طرح این دعوا، مدارک لازم، مهلت تعیین شده و مجازات‌ها در خصوص این جرم را بررسی کردیم. این نوشتار با هدف آگاهی‌بخشی به افراد درگیر با تصرف غیرقانونی تهیه شده و امیدواریم موثر واقع شود.
سوالات متداول
- چگونه می‌توان تصرف عدوانی را اثبات کرد؟
اثبات تصرف عدوانی از طریق تنظیم دادخواست حقوقی یا شکایت کیفری و ارائه مدارک معتبر، صورت می‌گیرد. ارائه اسناد مالکیت، مستندات تصرف قبلی، دلایل عدم رضایت متصرف فعلی و شواهدی دال بر اعمال زور و قهر از ارکان اصلی اثبات این دعوا هستند. - آیا تصرف عدوانی زندان دارد؟
در صورتی که دعوای تصرف عدوانی به شکل کیفری مطرح و اتهام متصرف با دلایل کافی اثبات شود، قانونگذار برای مرتکب مجازات حبس تا یک سال پیش‌بینی کرده است. - برای رفع تصرف عدوانی چه باید کرد؟
جهت رفع تصرف عدوانی فرد متضرر می‌تواند دعوای حقوقی یا شکایت کیفری مطرح کند. با ارائه مدارک کافی و اثبات ادعای خود، مراجع قضایی دستور به بازگرداندن ملک به مالک قانونی را می‌دهند. البته این روند نیازمند پیگیری مستمر در مراجع قضایی و اداری است تا حقوق قانونی مالک یا متصرف مشروع به طور کامل بازگردانده شود. - تصرف عدوانی جرم درجه چند است؟
مطابق مقررات جاری تصرف عدوانی در زمره جرائم درجه ۷ قرار می‌گیرد که مجازات این جرم علاوه‌بر حبس، قابلیت تبدیل به مجازات جایگزین مانند پرداخت جزای نقدی را نیز دارد.
