اعتراض شخص ثالث یکی از روشهای اعتراض برای افرادی است که طرف اصلی دعوا نبودهاند و حکم دادگاه در تعارض با حقوق آنها صادر شده یا بابت آن حکم متضرر شدهاند. قانونگذار این روش را برای احقاق حقوق اشخاص ثالث پیشبینی کرده و قواعد مشخصی را برای آن در نظر گرفته است.
از اینرو در این مقاله قصد داریم به طور کامل به این دعاوی و انواع آن بپردازیم. ضمن اینکه اعتراض ثالث اصلی، طاری و اجرایی را تشریح میکنیم و اطلاعاتی از شروط لازم، مدت، مهلت زمان و مراحل طرح این دعوا در اختیار شما قرار میدهیم. در ادامه نیز ضمن معرفی مرجع قضایی صالح رسیدگی کننده به مباحثی مانند عدم استماع اعتراض و آراء قابل اعتراض میپردازیم؛ پس تا پایان نوشتار بهترین وکیل پایه یک دادگستری را همراهی کنید.
موسی الرضا میر وکیل پایه یک دادگستری
وکالت و مشاوره تخصصی در دعاوی کیفری
شماره تماس جهت تعیین وقت مشاوره
اعتراض شخص ثالث
یکی از مهمترین اصول حاکم بر دادرسیهای مدنی، اصل نسبی بودن آثار آراء قضایی است؛ بدین معنا که رای دادگاه فقط نسبت به اصحاب دعوا قابلیت اجرا دارد و نمیتواند حقوق و تکالیف اشخاص دیگر را تغییر دهد.
با این حال در برخی موارد ممکن است دادگاه در جریان رسیدگی و صدور رای، بدون حضور یا مشارکت فردی خارج از فرایند دادرسی، حکمی صادر کند که در عمل آثار مستقیم یا غیرمستقیم بر حقوق آن شخص ثالث به جا گذارد. در چنین شرایطی قانونگذار جهت حمایت از حقوق افراد غایب از جریان دادرسی، اعتراض شخص ثالث را پیشبینی کرده تا این اشخاص بتوانند از رایی که بدون حضور آنها صادر شده و نسبت به آن زیان دیدهاند، شکایت و تجدید نظرخواهی کنند.
بدین اساس اعتراض شخص ثالث یکی از طرق فوقالعاده شکایت از آراء صادره در محاکم مدنی شناخته میشود که در قانون آیین دادرسی مدنی، پیشبینی شده؛ اما خلاف دیگر روشهای فوقالعاده نظیر فرجام خواهی یا اعاده دادرسی، جهات اقامه آن محدود و شمارش نشده است. در واقع در حالی که در فرجامخواهی و اعاده دادرسی باید به دلایل معینی که در قانون تصریح شده استناد شود، دعوای اعتراض شخص ثالث فقط نیاز دارد که شخص ثالث ثابت کند که رای صادره بدون حضور او و به زیان وی است.
در این خصوص بر اساس ماده ۴۱۸ قانون آیین دادرسی مدنی، هرگونه رای صادره از دادگاههای عمومی و انقلاب و تجدید نظر در صورتی که به حقوق شخص ثالث خلل وارد کند، قابلیت اعتراض دارد. این ماده به صورت عام و بدون تفکیک در نوع رای، امکان اعتراض شخص ثالث را به انواع آراء صادره پذیرفته میداند.
نمونه دادخواست اعتراض ثالث
برای دانلود، اینجا کلیک کنید.
دعوای اعتراض شخص ثالث
اعتراض شخص ثالث به منظور حفظ حقوق اشخاص غایب و متضرر از رای محاکم قضایی طراحی شده که در فرایند رسیدگی دادگاه، رای صادره به نحوی حقوق آنها را مخدوش کرده است. در حقیقت این نوع دعوا تنها مسیر قانونی برای افرادی است که جزو اصحاب دعوای اصلی نیستند؛ اما از آثار رای صادره متضرر شدهاند.
شخص ثالث نمیتواند از طرق معمولی نظیر تجدید نظر، فرجامخواهی یا اعاده دادرسی اقدام کند؛ چراکه این طرق برای طرفین دعوا در نظر گرفته شدهاند. بنابراین دعوای اعتراض شخص ثالث برای حمایت از حقوق افراد خارج از دعوا محسوب میشود که بدون دعوت و حضور در فرایند دادرسی، تحتتاثیر حکم قرار گرفتهاند.
اما دعوای اعتراض شخص ثالث تنها در صورتی قابلیت طرح دارد که معترض به صورت مستند و مستدل اثبات کند که رای صادره به گونهای مشخص به حقوق او خلل وارد کرده است. در نتیجه صرف عدم حضور در دادرسی کافی نیست، بلکه تحقق زیان مستقیم و تاثیر ملموس حکم بر وضعیت حقوقی شخص ثالث، شرط اساسی اقامه دعوا شناخته میشود.
همچنین طرح این دعوا با رعایت شرایط قانونی و از طریق تقدیم دادخواست مستقل به دادگاه صالح انجام میگیرد. به طور معمول دادگاهی که رای مورد اعتراض را صادر کرده، مرجع رسیدگی به این دعاوی شناخته میشود.
انواع اعتراض ثالث
تقسیمبندیهای قانونی در خصوص دعوای ناشی از اعتراض شخص ثالث، ناظر بر شرایط اقامه و زمان طرح آن است. به طور کلی این اعتراض به 2 دسته کلی اعتراض ثالث اصلی و اعتراض ثالث طاری، تفکیک میشود. دعوای اصلی، حالتی است که شخص ثالث مستقیم و بدون آنکه در جریان رسیدگی دیگری دخیل باشد، نسبت به رای اعتراض میکند.
در مقابل اعتراض طاری، زمانی قابلیت طرح دارد که در جریان یک دعوای دیگر، یکی از اصحاب دعوا برای اثبات ادعای خود به رایی استناد کند که شخص ثالث مدعی ورود ضرر از آن است. البته نوعی دیگر از اعتراض شخص ثالث تحت عنوان اعتراض اجرایی ثالث وجود دارد که ناظر بر حالتی است که اجرای حکم موجب ورود زیان به ثالث شده باشد. در ادامه با جزئیات بیشتر، انواع این دعاوی را بررسی میکنیم.
اعتراض ثالث اصلی
اعتراض شخص ثالث اصلی در ماده ۴۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، تصریح شده است. در این حالت، شخص ثالث بدون آنکه رای معترض در جریان دعوای فعلی مورد استناد قرار گرفته باشد، مستقیم از صدور حکم متضرر شده و با هر وسیلهای که از مفاد آن مطلع شود، اقدام به اعتراض میکند.
این نوع دعوا به صورت مستقل اقامه میشود و به طور معمول زمانی قابلیت طرح دارد که رای صادره، حقوق فردی را که هیچ گونه دخالتی در جریان دادرسی نداشته به طور مستقیم و ملموس نقض کرده باشد.
بنابراین اعتراض ثالث اصلی روشی برای جبران حقوق اشخاصی است که در فرایند رسیدگی نقشی نداشتهاند؛ اما نتیجه دادرسی به زیان آنها منتهی شده است. در این نوع اعتراض، هیچ دعوای دیگری در جریان نیست و شخص ثالث با طرح دادخواست، اصل رای را هدف اعتراض قرار میدهد. از شرایط لازم اقامه این دعوا میتوان به استقلال کامل از دعاوی دیگر، احراز ورود ضرر، فقدان حضور در دعوای نخست و ارتباط بین رای صادره و زیان ادعایی اشاره کرد.
اعتراض ثالث اجرایی
اعتراض شخص ثالث اجرایی یکی دیگر از اقسام خاص اعتراض ثالث شناخته میشود که در ماده ۱۴۶ قانون اجرایی احکام مدنی، تصریح شده است. مطابق با این ماده چنانچه در جریان اجرای احکام قطعی، مال منقول یا غیرمنقولی توقیف شود و شخص ثالث نسبت به آن مال ادعای حقی داشته باشد، میتواند از طریق اقامه دعوای اعتراض ثالث اجرایی حقوق خود را پیگیری کند. این دعوا ناظر بر مراحلی است که پس از قطعیت حکم و در اجرای آن به وقوع میپیوندد.
در نتیجه اعتراض ثالث اجرایی در شرایطی مطرح میشود که عملیات اجرایی منجر به توقیف مالی شده که در مالکیت شخص ثالث است یا اجرای قرار تامین خواسته بدون رعایت حقوق ثالث به ضرر او انجام شده باشد.
این نوع اعتراض، خلاف دیگر اعتراضها به اقدامات اجرای احکام دادگاه معطوف است و حتی پس از فروش مال توقیفی نیز امکان اقامه دعوا وجود دارد. تشخیص تعلق مال به ثالث از ارکان این دعوا است و بار اثبات مالکیت بر عهده شخص معترض قرار میگیرد.
اعتراض ثالث طاری
اعتراض شخص ثالث طاری یکی دیگر از روشهای شکایت از رای محسوب میشود که در ماده ۴۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی به آن اشاره شده است. در این نوع اعتراض، رای مورد ایراد در حین رسیدگی به دعوای دیگر، توسط یکی از طرفین به عنوان دلیل ارائه میشود و شخصی که در رای اولیه حضور نداشته اما متضرر شده، میتواند به آن اعتراض کند.
به نوعی طرح اعتراض طاری وابسته به اقامه دعوای دوم و ابراز رای پیشین در جریان آن است؛ یعنی تا زمانی که رای سابق به عنوان مستند مطرح نشود، امکان اقامه اعتراض طاری میسر نیست.
نکته اینکه اعتراض شخص ثالث طاری تنها در بستر دعوای جدید قابلیت طرح دارد و از لحاظ ماهوی وابسته به استناد طرف مقابل به رای سابق است. به طور معمول این رای اولیه در دعاوی بین اشخاص دیگر صادر شده و بعد یکی از طرفین دادرسی جدید به آن استناد میکند.
در چنین شرایطی شخص ثالثی که در دادرسی اول شرکت نداشته و رای علیه منافع او صادر شده، میتواند با تقدیم دادخواست اعتراض از حقوق خود دفاع کند.
شرایط ضروری برای طرح دعوای اعتراض ثالث
طرح دعوای اعتراض شخص ثالث مستلزم رعایت اصول و شرایط مشخصی است که برای پذیرش و رسیدگی توسط دادگاه، الزامآور دانسته میشود. مانند هر دعوای حقوقی دیگر معترض باید دارای سمت، نفع مشروع، اهلیت قانونی و دلیل موجه باشد؛ اما علاوهبر این شرایط عمومی، قانونگذار در مورد دعوای اعتراض ثالث ضوابط خاصی را مقرر کرده که در صورت فقدان آن، دادگاه وارد رسیدگی نخواهد شد. در ادامه شروط ضروری طرح این دعوا را بررسی میکنیم:
- ورود خلل به حقوق قانونی شخص ثالث: برای طرح اعتراض شخص ثالث، اولین شرط این است که رای صادره از دادگاه به حقوق قانونی فردی که در دعوا حضور نداشته، خلل وارد کرده باشد. این تاثیر ممکن است مالی، قراردادی یا حقوقی تلقی شود و اثبات این موضوع مبنای اصلی پذیرش اعتراض است.
- حکم بودن تصمیم مورد اعتراض: اعتراض شخص ثالث تنها نسبت به تصمیماتی قابل طرح است که واجد وصف حکمی باشند؛ یعنی تصمیم باید ماهیتاً قاطع دعوا باشد و آثار الزامآور ایجاد کند. بنابراین اعتراض نسبت به تصمیمات اداری یا دستورات قضایی که جنبه حکمی ندارند، قابلیت پذیرش نخواهد داشت.
- شخص ثالث بودن معترض: معترض باید شخصی غیر از طرفین دعوای اصلی باشد. در صورتی که فردی در دادرسی قبلی به عنوان خواهان یا خوانده شرکت داشته، دیگر نمیتواند از طریق اعتراض ثالث اقدام کند.
- پایان یافتن فرایند دادرسی دعوای اصلی: برای اقامه دعوای اعتراض ثالث لازم است رسیدگی به دعوای اصلی خاتمه یافته باشد. در واقع اعتراض ثالث در مرحلهای اقامه میشود که رای قطعی لازمالاجرا صادر شده و فرایند دادرسی خاتمه یافته است.
- در جریان بودن دعوای مرتبط با موضوع اعتراض: در مواردی که اعتراض شخص ثالث در اثنای رسیدگی به دعوای دیگری مطرح میشود، موضوع اعتراض باید با موضوع دعوای در حال رسیدگی مرتبط باشد. این شرط از ورود دعاوی غیرمرتبط با دعوای اصلی جلوگیری میکند.
- فقدان تبانی یا سوءنیت در طرح دعوا: اعتراض ثالث باید به قصد احقاق حق و رفع ضرر اقامه شود و نه با هدف تاخیر در دادرسی یا ایجاد مانع در مسیر رسیدگی به پرونده. در صورت احراز تبانی یا سوءنیت، دادگاه میتواند دعوا را مردود اعلام کند.
- ورود شخص ثالث در دادرسی: در مواردی که ورود شخص ثالث قبلتر در دعوا صورت گرفته باشد، دیگر امکان طرح مجدد دعوای اعتراض ثالث نسبت به همان رای وجود ندارد. ورود شخص ثالث در دادرسی، خود نوعی مشارکت در رسیدگی است و آثار حقوقی خاصی دارد که مانع اقامه اعتراض ثالث میشود.
زمان اعتراض شخص ثالث
مطابق با ماده ۴۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، اعتراض شخص ثالث باید در مهلت و شرایط مشخص صورت گیرد. قانونگذار 2 بازه زمانی برای طرح این دعوا پیشبینی کرده تا با هدف نظم دادرسی از اطاله رسیدگی جلوگیری شود. شخص ثالث در صورتی که در هر یک از این 2 مقطع زمانی متوجه ورود ضرر به حقوق خود شود، میتواند با رعایت مهلتهای مقرر، دعوای اعتراض ثالث را مطرح کند. در ادامه به بررسی این موارد میپردازیم:
- زمان اعتراض شخص ثالث پیش از صدور حکم قطعی: در صورتی که شخص ثالث در اثنای دادرسی و پیش از صدور حکم قطعی از صدور حکمی که به حقوق او لطمه وارد میکند مطلع شود، میتواند در همان جریان رسیدگی اعتراض خود را مطرح کند. همچنین اگر دادگاه حکم بدوی صادر کرده ولی هنوز رای در مرحله تجدید نظر یا فرجامخواهی قطعی نشده باشد، معترض میتواند تا پیش از قطعیت رای نسبت به آن اعتراض کند. در این مرحله اعتراض ثالث میتواند مانع از صدور یا تایید رای شود که در غیاب او و خلاف حقوق وی صادر شده است.
- زمان اعتراض شخص ثالث پس از صدور حکم قطعی: چنانچه شخص ثالث پس از قطعیت رای و در مرحلهای که حکم لازمالاجرا شده از وجود رایی که حقوق او را تضعیف کرده مطلع شود، میتواند ظرف یک سال از تاریخ اطلاع واقعی از حکم، دعوای اعتراض شخص ثالث را اقامه کند. در این مرحله طرح دعوا مستلزم اثبات تاریخ اطلاع و ورود ضرر است. البته در موارد خاص و استثنایی مانند حالت حجر، ورشکستگی یا غیبت قانونی، مهلت یک ساله با شروع زمان از تاریخ رفع مانع قانونی محاسبه میشود.
مهلت اعتراض شخص ثالث
مهلت اعتراض شخص ثالث به رای دادگاه بسته به نوع اعتراض و مرحله دادرسی، متفاوت است. در خصوص اعتراض ثالث به احکام دادگاه پیش از اجرای حکم، قانون مهلت مشخصی تعیین نکرده و شخص ثالث میتواند تا پیش از اجرای کامل رای اعتراض خود را مطرح کند؛ اما برای اعتراض ثالث اجرایی، مطابق با ماده ۱۴۶ قانون اجرای احکام مدنی، مهلت طرح دعوا ۲۰ روز از تاریخ اطلاع واقعی از توقیف مال یا اجرای قرار تعیین شده است.
همچنین اگر رای قطعی شده باشد، طبق ماده ۴۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، شخص ثالث ظرف یک سال از تاریخ اطلاع از حکم قطعی، حق اعتراض دارد. در دعاوی اداری نیز بر اساس ماده ۵۷ قانون دیوان عدالت اداری، مهلت اعتراض شخص ثالث نسبت به آراء صادره از شعب بدوی و تجدید نظر دیوان عدالت اداری 2 ماه از تاریخ اطلاع از رای است.
عدم استماع اعتراض ثالث
عدم استماع اعتراض ثالث یکی از مفاهیم حقوقی در فرایند رسیدگی به دعوای اعتراض شخص ثالث است که به معنای رد شکایت و اعتراض از سوی دادگاه بدون ورود به ماهیت دعوا تعریف میشود. در این وضعیت، دادگاه به دلیل وجود ایرادات شکلی یا موانع قانونی که مانع رسیدگی ماهوی به اعتراض شدهاند، قرار عدم استماع دعوا را صادر میکند.
این قرار در واقع پاسخی است به درخواست شخص ثالث که نشان میدهد اعتراض وی شرایط اولیه لازم برای ورود به رسیدگی قضایی را ندارد؛ یعنی دادگاه حتی وارد بررسی صحت و سقم دلایل نشده و فقط به علل شکلی یا پیشینی، صلاحیت رسیدگی را مردود دانسته است.
صدور قرار عدم استماع اعتراض ثالث زمانی صورت میگیرد که موانع قانونی یا ایرادات اساسی شکلی در طرح دعوا وجود داشته باشد. برای مثال اگر شخص ثالث در مهلت قانونی تعیین شده اعتراض نکرده یا سمت و نفعی در دعوا نداشته باشد، دادگاه قرار عدم استماع صادر میکند.
همچنین اگر موضوع دعوا قبلتر مورد رسیدگی قرار گرفته و نسبت به آن رای قطعی صادر شده باشد یا اگر دعوای اعتراض با هدف تبانی یا تاخیر در اجرای حکم مطرح شود، این قرار صادر خواهد شد. بنابراین صدور قرار عدم استماع ثالث به منزله جلوگیری از اطاله دادرسی و ورود دعاوی غیرموجه یا با ایراد شکلی به جریان رسیدگی قضایی است.
شخص ثالث به چه آرایی میتواند اعتراض کند؟
مطابق با ماده ۴۱۸ قانون آیین دادرسی مدنی، شخص ثالث حق اعتراض به هرگونه رای صادره از دادگاههای عمومی و انقلاب و دادگاه تجدید نظر را دارد؛ این بدین معنا است که خلاف فرجامخواهی که محدود به آراء مشخص و مندرج در قانون تعریف شده یا اعاده دادرسی که فقط در مورد آراء قطعی قابلیت طرح دارد، اعتراض ثالث شامل تمامی آراء صادره میشود. به نوعی اشخاص ثالث میتوانند نسبت به انواع احکام و قرارها اعم از قطعی یا غیرقطعی، حضوری یا غیابی و همچنین آراء دادگاه بدوی و تجدید نظر به شرط رعایت ضوابط قانونی، اعتراض کنند.
البته اعتراض ثالث نسبت به احکام و قرارهای صادره از دادگاه نخستین تنها در صورتی امکانپذیر است که نسبت به آنها تقاضای تجدید نظر نشده باشد؛ چراکه با ارائه دادخواست تجدید نظر، صلاحیت دادگاه نخستین برای رسیدگی به دعوا منتفی میشود.
در این شرایط شخص ثالث میتواند تا پایان مرحله تجدید نظر صبر کند و در صورت لزوم نسبت به رای صادره در این مرحله، اعتراض داشته باشد. به این فرایند در مرحله تجدید نظر، ورود شخص ثالث گفته میشود که امکان دفاع را برای وی فراهم میسازد.
مراحل و نحوه طرح دعوای اعتراض شخص ثالث
طرح دعوای اعتراض شخص ثالث مانند سایر دعاوی حقوقی، مستلزم رعایت تشریفات و فرایندهای قانونی مشخص است. از ابتدا تا انتهای این مراحل باید با دقت و بر اساس مقررات آیین دادرسی مدنی، انجام شود تا حق معترض ثالث به درستی مورد رسیدگی قرار گیرد و امکان نقض یا اصلاح رای مورد اعتراض فراهم آید. در ادامه تمامی مراحل برای طرح دعوای اعتراض شخص ثالث را معرفی و تشریح میکنیم:
- جمعآوری مدارک و مستندات: در ابتدا، معترض ثالث باید تمام دلایل و مستنداتی که نشان دهنده تضییع حقوق وی است را فراهم کند. این موارد شامل اسناد رسمی، مدارک کتبی، نظریات کارشناسی، شهادت شهود و همچنین کپی برابر اصل رای دادگاهی است که نسبت به آن اعتراض مطرح میشود. این مدارک مبنای اصلی برای طرح دعوا و اقامه اعتراض است.
- تنظیم دادخواست: دادخواست اعتراض ثالث باید با درج دقیق مشخصات طرفین، شرح موضوع، دلایل و مستندات مرتبط باشد. در این مرحله، معترض باید درخواست صدور حکم به نقض یا اصلاح رای مورد اعتراض را به طور روشن بیان کرده و تمامی مدارک و مستندات خود را ضمیمه دادخواست کند.
- تقدیم دادخواست به دادگاه: دادخواست اعتراض شخص ثالث به طور معمول از طریق سامانه الکترونیکی دادخواستهای قضایی قوه قضاییه و دفاتر خدمات قضایی به دادگاه صالح تقدیم میشود. البته در موارد خاص، امکان ارائه دادخواست و تقدیم آن به دادگاه نیز وجود دارد.
- پرداخت هزینه دادرسی: پس از ثبت دادخواست، معترض ثالث موظف به پرداخت هزینه دادرسی تعیین شده است. عدم پرداخت به موقع هزینهها میتواند باعث رد یا تاخیر در رسیدگی به دعوا شود.
- ارجاع به دادگاه صالح: پس از ثبت و پرداخت هزینهها، پرونده به دادگاه صالح جهت رسیدگی ارجاع میشود. صلاحیت دادگاه بر اساس موضوع و محل وقوع اختلاف تعیین شده و دادگاه موظف است با رعایت ضوابط قانونی به موضوع اعتراض رسیدگی و رای مقتضی را صادر کند.
- صدور رای دادگاه: دادگاه پس از بررسی مدارک، استماع اظهارات طرفین و ملاحظه مستندات، نسبت به دعوای اعتراض شخص ثالث تصمیم مقتضی را اتخاذ میکند. رای دادگاه میتواند به نقض یا اصلاح رای مورد اعتراض منجر شود یا اینکه اعتراض رد شده و دادگاه آن را وارد نداند.
مرجع قضایی صالح رسیدگی به دعوای اعتراض ثالث
مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای اعتراض شخص ثالث همان دادگاهی است که رای مورد اعتراض را صادر کرده یا اجرای آن را به عهده دارد. به بیانی دقیقتر اگر اعتراض شخص ثالث در مرحله اجرای حکم مطرح شود، مرجع رسیدگی کننده، دادگاه صادر کننده رای بدوی است؛ چراکه مرجع اجرای حکم نیز همان دادگاه نخستین صادر کننده رای محسوب میشود. به موجب رویه قضایی و تفسیر صحیح از مقررات آیین دادرسی مدنی، دادگاهی که ابتدا به دعوا رسیدگی و رای صادر کرده، صلاحیت رسیدگی به اعتراض شخص ثالث در جریان اجرا را نیز دارد.
سخن پایانی
در نهایت باید تاکید کرد که اعتراض شخص ثالث روشی شناخته میشود برای حفظ و بازیابی حقوق اشخاص ثالث که متاثر از آراء دادگاه شدهاند؛ در حالی که در جریان دادرسی حضور نداشته و رای صادره به آنها ضرر وارد کرده است. ما در این صفحه سعی کردیم به طور کامل به این موضوع، دعاوی اعتراض ثالث و انواع آن بپردازیم.
همچنین ضمن تفکیک اعتراض ثالث اصلی، طاری و اجرایی از شرایط ضروری برای طرح این دعوا، مراحل و نحوه آن اطلاعاتی را با شما به اشتراک گذاشتیم. علاوهبر این مباحثی مانند عدم استماع اعتراض ثالث، زمان و مهلتهای پیشبینی شده، مرجع قضایی صالح رسیدگی کننده و آراء قابل اعتراض را توضیح دادیم. امیدواریم که این نوشتار ابهامات در خصوص این موضوع را شفافسازی کرده باشد و موثر واقع شود، در صورت تمایل می توانید از مشاوره حقوقی ما هم استفاده کنید.